MİMARİDE DOĞAL TAŞ KULLANIMI
Taş, dayanıklı ve kalıcı olma özelliği saye-sinde insanoğlunun varoluşundan günümüze kadar insan yaşamının bir parçası olmuş ve yakın geçmişe kadar barınma gereksinimini karşılayan en önemli malzeme özelliğini korumuştur. Doğal veya insanın neden olduğu felaketlerle tahrip edilmediği sürece binlerce yıl ayakta kalabilen taş yapılar, uygarlıkların yeni nesillere taşınmasında ve eski uygarlıkların irdelenmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır Bu nedenle isimlerini ölümsüzleştirmek isteyen mimar, heykeltıraş gibi sanatçılar eserlerini çoğunlukla doğal taşlardan yapmışlardır. Taş, 1800'lü yıllara kadar çoğunlukla 'masif, strüktürel eleman' olarak kullanılmıştır. Bu tarihten itibaren tüm dünyada başlayan endüstri devriminin etkisiyle bu özelliğini yitirip 'kaplama malzemesi kimliğiyle ağırlıklı olarak kullanılmaya başlamıştır. Endüstri devrimiyle gelişen yeni inşaat malzemelerinin çok sayıda ve çeşitte olması, daha kolay imal edilebilmesi, daha ucuz ve esnek olması gibi özelliklerinin cazibesine kapılan insanoğlu tarafından doğal taşların kullanımı bir süre unutulmuştur. Son yıllarda özellikle çevrecilik bilincinin gelişmesi ve doğaya geri dönüşün başlamasıyla tekrar hatırlanarak kullanılmaya başlanmış ancak hala modern mimaride layık olduğu yere ulaşamamıştır. Bu nedenle özellikle endüstrileşmiş ülkeler, estetik, hijyenik, uzun ömür, ısıya ve kimyasal kirliliğe karşı dayanıklı olan doğal taş malzemenin tüketimini teşvik edebilmek için taşın işlenmesini kolaylaştırıp hızlandıran kompüterize sistemler geliştirdikleri gibi bazen de İtalya'da olduğu gibi her yeni inşa edilecek binada, bina metrekaresinin belirli yüzdesinde (10-15 gibi) doğal taş kullanımını zorunlu kılmak gibi yaptırımlara gitmektedirler. Böylelikle doğal taştan layık olduğu yere getirmeye çalışmaktadırlar.
İnşaat sektöründe geniş kullanım alanına sahip doğal taşlar ticari anlamda genelde traverten, beyaz mermer, renkli mermer ve sert taşlar (granit, granodiorit, siyenit) olarak dört grupta toplanabilir. Türkiye'de henüz sert taşların ocak ve fabrikaları yaygın olmadığı için özellikle yerli sert taşların inşaat sektöründe payı çok azdır. Buna karşın özellikle ithal edilen sert taşların sektörde payı fazladır. Bu taşlar başta İtalya olmak üzere Brezilya, İspanya, Güney Afrika ve Kanada'dan ithal edilmektedir. Taşlar cilalanmış, ebatlı ya da ebatsız plakalar halinde veya sert taş işletmesi yapan fabrikalarca blok halinde ithal edilmektedir.
Ticari anlamda doğal taşlar dört ana grupta toplansa da, jeolojik, fiziksel ve kimyasal açıdan incelendiğinde her cins taşın kendine özgü özellikleri nedeniyle farklı sınıflandırmalarla grup sayısı artabilmektedir. Batılı ülkelerde büyük önem verilen ve özenle incelenen taşların teknik özellikleri ne yazık ki ülkemizde hala önemsenmemektedir. Taşın kimyasal bileşimi, sertliği, kırılganlığı, don ve basınç gibi çeşitli fiziksel zorlamalar karşısında göstereceği reaksiyon bilgilerini içeren teknik bilgiler, doğru yerde doğru taşın kullanılması açısından önem taşır. Bu bilgiler irdelenmeden taş seçimi yapılması çeşitli olumsuzluklara yol açabilir.
Yüksek dayanımı ve estetik özelliği nedeniyle günümüz modem mimarisinde tercih edilen doğal taşların
• Kamu yapılan: Okul, hastane, terminal binaları, resmi daireler...
• Özel yapılar: Ev, iş merkezi otel, banka...
• Açık alan yapılan: Park ve bahçeler, meydanlar, yaya yolları, çeşme, anıt ve heykeller,
de kullanımı yaygındır. Bu yapılarda doğal taşlar, kullanım yerinin özelliği ve tasarımda alınan kriterler doğrultusunda bir kısmı parlatılarak bir kısmı da parlatılmadan kullanılmaktadır. Parlatılmadan kullanılan taşlar: granit, bazalt ve andezit parke taşlar, tüf, tüfit ve marnlar, şist, gnays ve benzeri kayrak taşlarıdır. Bunlar özellikle açık alan yapılarında, şömine, barbekü ve dekoratif eşya yapımında çok kullanılmaktadır. Ülkemizde Foça ve Çanakkale tüflerin bu alanda kullanımı yaygındır. Tüfler, volkanizma sırasında hızla dışarıya fırlatılan kül, küçük kaya parçalarından oluşan malzemelerin çökelmesiyle oluşur ve beyazdan kahverengiye giden bir renk armonisine sahiptir. Metamorfik kökenli şist, gnays ve kayrak taşlan çekiçle vurulduğunda santimetre ve milimetre kalınlığında levhalara ayrılırlar. Genellikle boyutlandırılmadan cilalanarak kullanılır. Cephe kaplamalarında buzlanmaya, donmaya ve fark meteorolojik koşullara dayanımı nedeniyle kuvarslı şistler kullanılmaktadır. Parlatılarak kullanılan doğal taşlara ise, yasal ve ticari olarak 'Mermer' denilmektedir (endüstriyel tanım). 'Granit" ise ticari tanımıyla mermerden daha sert olan her turlu doğal taşa verilen ortak isimdir.
MERMER
25 Haziran 1985 tarihinde yayınlanan 3382 sayılı Maden Yasası'nda belirlediği gibi kesik parlatılabilen ve ekonomik değeri olan her türlü doğal taş endüstriyel anlamda mermerdir. Bu tanıma göre karbonat kökenli hemen tüm doğal taşlar mermer olarak tanımlanmaktadır. Bilimsel anlamda kireçtaşı ve dolamitik kireçtaşlarının ısı ve basınç altında yeniden kristalleşmesiyle oluşan başkalaşım kayaçlarına mermer denir. Çoğunlukla kalsit kristallerinden meydana gelen mermerlerin kimyasal bileşimlerinde, yüksek oranda kalsiyum karbonat (CaCO3), daha az oranda magnezyum karbonat (MgCO3) ve silisyum dioksit (SiO2) ile pigment olarak da değişik metal oksitleri bulunmaktadır. CaCO3 dışında içerdiği metal ve bileşikler mermerlerin renk ve desen oluşumunu etkiler. Sertlikleri 2,5-4 mohs arasında değişir örnek olarak Mermer (Afyon Kaymak, Kemalpaşa Beyaz...), Traverten (Denizli travertenleri...), Oniks (Demirci oniks...), Mikritik kireç taşları (Çeşme bej, Ege kahve,...), Breş (Ege vişne, Elazığ vişne...) verilebilir.
SERT TAŞLAR
Ticari tanımıyla mermerlerden daha sert olan her türlü doğal taşa granit denilse de bilimsel tanımıyla sert taşlar, silikat minerallerinden (kuvars, feldispat, epidot. amfibol. piroksen vb.) yanık kayaçlar olup sertlikleri 5-7 Mohs dur. Örnek olarak, Granit (Aksaray Yaylak, Kırşehir Kaman...). labrodont (Blue Pearl...). Siyenit, Serpantin (Çankırı Serpantin. Teos Yeşil...). Diyabaz (Gemlik Diyabaz...). Şist (Azul İmperyal), Gnays ve Migmatit (Multi-color Red...) verilebilir. Yapılarda doğal taşlar, genellikle iç ve dış duvar, döşeme ve merdiven kaplamasında, denizlik, harpuşta, eşik yapımında kullanılmaktadır. Bunun dışında doğal taşın masa, sehpa, çiçeklik, separe, vazo gibi dekoratif amaçlı kullanımı ya da yaygındır. Çeşitli renk, doku ve sertlikte doğal taş malzemeyle çok çeşitli ve estetik tasarımlar yapmak mümkündür. Ancak kullanım-da taşın seçimine özen gösterilmeli ve kullanım yerinin özelliğine uygun taş seçilmelidir. Doğru cins taşın doğru yerde kullanımı, güzel ve uzun ömürlü sonuçlar verirken, yanlış cins taşın yanlış yerde kullanımı tam tersi sonuçlara ve ilave maliyetlere neden olmaktadır. Bu açıdan kullanılacak malzemenin özelliklerinin bilinmesi doğru projeler ortaya çıkaracaktır. Genel olarak doğal taşın, yüzyıllar süren kullanımları sonucu bir takım kurallar saptanmıştır. Bunlar;
MERMERLER İÇİN
1 Renkli, koyu renkli taşlan cephe kaplaması olarak özellikle güneye bakan bölümlerinde kullanılmamalıdır. Zamanla renkleri solar, daha doğru tanımlamayla taş doğadaki rengine döner. Ege Kahve, Elazığ Vişne gibi.
2 Organik kökenli renklenmeye sahip olan bitümlü mermerler, genellikle siyah renkli, dış mekanlarda kullanılmaları durumunda, güneş ışığının etkisi ile kısa bir süre sonra gri, grimsi siyah renge dönüşerek kaplandıkları yapıya oldukça çirkin bir görüntü vermektedir. Bu nedenle de atmosfer koşulları ile karşı karşıya kalacak olan mekanlarda bitimi içerikli mermerler kullanılmamalıdır. Antik kentlerdeki mermerlerin beyaz ya da açık renk olması bu açıdan tesadüf değildir. Bitümlü mermerlere örnek Belevi, Kaplan Postu, Karacabey Siyah verilebilir.
3 Yumuşak ve iri kristal mermerler kolay aşındıklarından döşeme ve basamak kaplaması olarak kullanılmaz. Ayrıca ıslak hacimlerin döşeme kaplamasında kullanımı içerisine suyu emmesinden dolayı doğru değildir, özellikle asitten daha çabuk etkilenmeleri nedeni ile banko olarak kullanılmaz. Örneğin, Kırşehir Beyaz, Sedef, Manyas Beyaz. Buna karşın iç duvar kaplamalarında kullanılmasında sakınca yoktur.
4 Hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde iri kristalli mermerlerin, önemle kristaller arası boşlukları yoğun olan mermerlerin dış kaplama malzemesi olarak kullanımı uygun değildir. Kemalpaşa Beyazı gibi.
5 Traverten, cephede gözenekli doğal haliyle kullanılabilir. Döşeme kaplamasında dolgulu olarak kullanılmalıdır, çünkü zamanla gözeneklere dolan pislikler çirkin ve kirli bir görüntü oluşturur. Ayrıca gece-gündüz ve mevsimler arası ısı farklılıklarının çok olduğu, don tehlikesinin bulunduğu, insan ve eşya sirkülasyonunun yoğun olduğu ortamlarda traverten kullanılması uygun değildir. Aksi takdirde kaplama malzemesi kır tutar ve zaman içerisinde deforme olur.
6 Bol damarlı, kılcal çatlaklı ve breşik mermerlerin döşeme kaplaması olarak kullanılması sakıncalıdır. çünkü döşemedeki insan ve eşya sirkülasyonu nedeniyle kısa sürede çatlamalar ve kırılmalar meydana gelir. Aynı mermerlerin dış mekanda kullanımı da sakıncalıdır. Kılcal çatlaklardan giren yağmur suyu soğuk havada donarak genleşir ve kılcal çatlakların büyümesine yol açar. Yine havadaki ısı değişimlerine bağlı olarak genleşme ve büzülmeyle hacimde meydana gelen değişim de kılcal çatlakların büyümesine neden olabileceği gibi kirli havadaki bir takım kimyasal maddeler bu çatlaklardan mermerin bünyesine işleyerek tahribatlara yol açabilir. Elazığ Vişne. Hereke pudingleri gibi.
7 Genelde bej mermerler sert ve dayanıklı olduğu gerekçesiyle zemin kaplaması olarak kullanılır. Ege Bej. Çeşme Bej gibi.
SERT TAŞLAR
1 Sert taşlar, diğerlerine nazaran daha sert ve dayanıklı olduklarından her yerde, özellikle yoğun sirkülasyonun olduğu biçimlerde, cephe ve dış mekan kaplamalarında kullanılır.
2 Asitten etkilenmezler, bu nedenle laboratuvar kaplamalarında ve banko yapımında kullanılır. Mimaride doğal taş uygulamalarında yukarıda açıklanan maddeler dikkate alınmalı, ayrıca taşın porozite, basınç dayanımı ve benzeri özellikleri içeren fiziko-mekanik analizinin yapılması gerekir. Taşın kimlik kanı olan fiziko-mekanik özellikler bilinerek mimaride doğru kullananlar sağlanmalıdır.
Etiketler : doğal taş