KARAYOLU VE ELEMANLARI İLE İLGİLİ GENEL TANIMLAR

Karayolu mühendisliğinde kullanılan bazı ana terimler ve yol elemanlarının tanımlar aşağıda kısa olarak verilmiştir. Bunlardan bir kısmına ait ayrıntılar ile boyutlar ayrıca, özel durumlara ait tanımlar ilgili kısımlarda geniş şekilde açıklanacaktır.

KARAYOLU - KARAYOLU TRAFİĞİ

Karayolu; her türlü kara taşıtı ve yaya ulaşımı için oluşturulmuş ve kamunun yararlanmasına açık olan arazi şerididir. Karayolunun ulaşım amacı ile motorlu ve motorsuz taşıt sürücüleri ile yayalarca kullanılması ise karayolu trafiğini oluşturur. Karayolu trafiğinde, dolayısıyla yolun kullanılmasında önceden belirlenmiş bir dizi kurala uyulması zorunluluğu vardır.

GEÇKİ-PLAN-BOYKESİT

Bir yolun arazi üzerinde izlediği doğrultuya bu yolun geçkisi (güzergahı) denir. Dolayısıyla geçki bir bakıma yolun yeryüzündeki izi olmaktadır. Yolun yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümü plan olarak tanımlanı. Bir yolun ekseni, planda düz giden kısımlar ile bunlar arasında kalan eğri kısımlardan oluşur. Düz kısımlara aliyman, eğri kısımlara da yatay kurba (kurp) denir. Bir yatay kurba; aliymanı izleyen klotoid veya benzeri özellikli bir birleştirme eğrisi ile daire yayından oluşur. Boykesit çıkış ve iniş eğimli olarak devam eden düz kısımlar ile bunları birbirine bağlayan eğri kısımlardan oluşur. Eğri kısımlara düşey kurba, eğimli düz kısımlara rampa adı verilir. Düşey kurbalar dairesel veya paraboliktir. Rampalar çıkış veya iniş eğimli olur.

TOPRAK İŞİ-TESVİYE-TESVİYE YÜZEYİ-İNCE TESVİYE

Taşıt ve yayaların ulaşımlan sırasında karayolunu kolaylıkla kullanabilmeleri için doğal zeminin belli bir enkesit şekline dönüştürülmesi gerekir. Bu amaçla yol enkesitinde bazı yerler kazılır, bazı yerler doldurulur. İşte bu kazma ve doldurma işlemine toprak işi adı verilir. Doğal zeminin düzeltilmesinden ibaret olan bu işe uygulamada çok zaman toprak tesviyesi veya kısaca tesviye denir. Toprak işi sonucu ortaya çıkan yüzey tesviye yüzeyi'dir. Tesviye yüzeyinin projesine uygun enine ve boyuna eğim de verilerek bir greyder yardımı ile son olarak düzeltilmesi işlemine ince tesviye (reglaj) adı verilir. Reglajı yapılmış bir yol kesimi üstyapı inşasına hazır demektir.

ALTYAPI - ÜSTYAPI - YOL TABANI

Yolun, toprak işi sonunda, daha önceden belirlenmiş kot ve enkesit şekline getirilen kısmına altyapı denir. Köprü, viyadük, tünel, menfez, drenaj tesisleri ve istinat duvarı gibi sanat yapılarında altyapı içine girer. Altyapı yolun esas taşıyıcı kısmıdır. Ancak, altyapının taşıyıcılık görevini iyi şekilde yapabilmesi için üzerine başka tabakaların da inşa olunması zorunluluğu vardır. Yolun, trafik yüklerini taşımak ve bu yükü taban zemininin taşıma gücünü aşmayacak şekilde taban yüzeyine dağıtmak üzere altyapı üzerine inşa olunan ve alttemel (temelaltı) ile temel ve kaplama tabakalarından oluşan kısmı üstyapı olarak tanımlanır. Altyapı ve üstyapıdan oluşan yol gövdesinin oturduğu doğal zemin yol tabanı'dır.

ALT TEMEL - TEMEL - KAPLAMA

Alttemel (temelaltı) tabakası; tesviye yüzeyi üzerine serilen ve genellikle belli bir granülometrisi olan ve incesi az, kum, çakıl, taş kırığı, yüksek fırın cürufu gibi daneli malzemeden (granüler malzeme) inşa olunan tabakadır. Kaplamadan gelen trafik yükünün taban üzerine yayılmasında üzerinde bulunan temel tabakasına olan yardımı yanında, su ve don tesirlerine karşı tampon bölge vazifesi de gören bu tabakanın teşkili ile daha seçme malzemeden inşa olunan temel tabakasının kalınlığı azaltılmış, böylece ekonomi sağlanmış olur. Taban zemininin durumuna göre, seyrek de olsa, bazı hallerde bu tabakanın teşkilinden vazgeçilebilir.

Temel tabakası; Alttemel tabakası ile kaplama tabakası arasına yerleştirilen ve granülometrisi ile malzemesinin fiziki özellikleri alttemel tabakasına göre daha iyi olan doğal kum, doğal çakıl veya kırmataş ile az miktarda bağlayıcı ince malzemeden oluşan tabakadır. Yol gövdesinde özel önemi olan bu tabakanın başlıca görevi kaplamadan intikal eden trafik yükünü, alttemel tabakası ile birlikte taban üzerine yaymak, bu arada trafiğin darbe tesirlerini azaltmaktadır. Temel tabakası üzerine inşa olunan ve trafiğin doğrudan temas ettiği, bitümlü karışımlar, beton, parke vb. malzeme ile yapılan tabakaya da kaplama (döşeme) adı verilir. Esas görevi düzgün bir yuvarlanma yüzeyi temin etmek olan bu tabaka bir ya da birkaç tabaka halinde inşa olunur. En yaygın şekilde kullanılan ve bitümlü karışımla yapılan beton asfalt kaplamalarda en üstte bulunan tabaka trafiğin ve iklim koşullarının bozucu etkilerine karşı koyan aşınma tabakasıdır. Bunun altındaki tabaka ise binder tabakası olarak tanımlanır. Yol gövdesinin üstyapısını oluşturan alttemel, temel ve kaplama tabakalarının kalınlıkları; başta yoldan geçecek olan trafiğin miktarı ve cinsi ile taban zemininin taşıma gücü ve iklim koşulları gibi faktörlere bağlı olarak değişir.

BANKET

Yol kaplamasının iki yanında, kaplamaya bitişik ve kaplama kenarı ile şey başı arasında kalan kısma banket denir. Genel olarak ayrı tip bir örtü ile kaplanan bu kısım, yayaların yürümesi ve arıza vb. olağan olmayan hallerde taşıt kullananların duraklamalarına ayrılmış olup, ayrıca kaplamayı yandan desteklemek suretiyle dağılma yolu ile bozulmayı önler. Banket teşkili sırasında nazara alınacak başlıca hususlar; banket genişliğinin yeterli olması ve yol boyunca sürekli olarak bu genişliğini muhafaza etmesidir. Buna ilave olarak, taşıt kullananların kolaylıkla fark edebilmeleri için banket farklı dokuda veya renkte bir malzeme ile kaplanabilir. Kaplama yapılmaması halinde, yağış sularının yol gövdesine sızmasını önlemek için bitümlü bir malzeme içirilerek geçirgenliği giderilir, ya da kaplamaya göre enine eğimi fazla tutularak sızma a7Altılmaya çalışılır. . Banket genişlikleri inşa edilen yolun sınıfına ve arazi durumuna bağlı olarak 1,0 m ile 3,0 m arasında değişir.

PLATFORM

Yolun enine yönde bölüntüsüz ve kaplama ile banketlerden oluşan kısmına platform denir. Platform kent içi yollarda yaya kaldırımları veya orta ayırıcı (röfüj) kenarı ile, kent dışı kırsal yollarda ise hendek veya dolgu şeyi başları ile sınırlanmıştır. Platform genişliği yoldaki şerit sayısı, şerit genişliği ve iki yandaki banket genişliklerine bağlı olarak değişir.

KENAR HENDEK-KAFA HENDEĞİ

Kenar hendek; yolun yarma kesimlerinde banket ile yarma şeyi arasında uzanan ve yol platformu ile yarma şeyine gelen yağış sularının toplanıp aktığı kanaldır. Bunlara yan hendek de denk. Bu hendekler daha sonra da görüleceği üzere, genellikle üçgen ya da yamuk kesitli olurlar. Derinlikleri bölgenin yağış durumuna göre değişirse de genellikle 0,30 ile 0,75 arasında kalır. Hendeğin banket tarafındaki iç şevi için 3/1 ve 4/1, yarma tarafındaki şeyi için 1/1 en çok kullanılan şey eğimleridir. Hendeğin boyuna eğimi, oyulmalara sebep olmayacak, aynı zamanda fazla çökelmeye yol açmayacak bir su akımı temin edecek derecede olmalıdır. Duruma göre eğim azaltması yapılır veya taş ya da beton ile kaplanır. Yarmalarda, yamaçlardan akan yağış suları erozyon ve sızıntı yolu ile şeyin bozulmasına neden oluyorsa şey tepesinden bir miktar geride olmak üzere eşyükselti eğrisi hattına paralel olarak genelde yamuk kesitli hendekler açılır. Bunlara da kafa hendeği adı verilir. Kafa hendeğinden gelen sular varsa yakın arazide bulunan doğal su yataklarına ya da şeyde tesis edilecek bir kanal ile kenar hendeğe verilir.

BORDÜR-BORDÜR OLUĞU-RÖGAR (BACA)

Bordür; kent içi yollarda kaplama ile daha yüksek kotta bulunan yaya kaldırımı arasına veya kaplama ile aşağıda tanımlanacak olan orta ayırıcı arasına yerleştirilen, genellikle taş ya da betondan yapılmış kenar taşı nitelikli yol elemanıdır. İlgili bölümde görüleceği üzere kullanılma amacına göre çeşitli bordür tipleri vardır. Yine kent içi yollarda, kaplama ve yaya kaldırımı üzerine düşen ve enine eğimden dolayı bordür kenarında biriken yağış sularının yol boyunca kolayca ve belirli bir genişlik içinde kalacak şekilde akması için kaplama en dış kenarından daha düşük kotta olmak üzere bordür ile kaplama arasına tertip edilen en kesit kısmına bordür oluğu (kanivo) denir.

ŞEV

Bir dolguda platformun dış kenarı ile doğal zemin, yarmada ise kenar hendek tabanı ile doğal zemin arasındaki eğik yüzey bu dolgu veya yarmanın şevi'dir. Şey eğimini belirlemede gözetilen iki ana faktör; zeminin kendini tutma özelliği ile dolgu veya yarmanın yüksekliğidir. Kendisini tutan zeminlerde şey eğiminin biraz daha dik olmasında bir sakınca yoktur. Yüksek dolgularda şey eğiminin az tutulması yolun inşası için daha geniş bir arazi şeridini gerektirirse de trafik güvenliği yönünden tercih olunur. En çok kullanılan dolgu şeyleri 3/2, 3/1 ve 4/1 dir. Yarma şeyleri için 1/2, 1/1, 2/1 ve 3/2 değerleri verilebilir. Kaya yarmalarda dik şey kullanılır. 3/2 şey; yatayda üç, düşeyde iki birime isabet eden eğim demektir.

ENİNE EĞİM-BOYUNA EĞİM

Yol yüzeyine düşen yağış sularının platformu bir ün önce terk edebilmeleri için yol enkesitine eksenden yanlara doğru olmak üzere her iki tarafta verilen eğime enine eğim denir. Enine eğimin miktarı üzerinde etkili ana faktör kaplama cinsidir. Yağış sularının kolayca ve kısa sürede akabileceği ince dokulu asfalt kaplamalar için 0,01 ile 0,02 arasında bir eğim uygun kabul edilebilir. Çakıllı kaplamalarda enine eğim 0,03 ile 0,04, toprak yollarda ise 0,04 ile 0,06 mertebesinde olmalıdır. Beton yollar için 0,02 den düşük enine eğim kullanılabilirse de minimum eğim 0,015 olmalıdır. Yine drenaj amacı ile banket eğimi çok zaman kaplama eğiminden fazla tutulur. Kaplanmış banketler için 0,04, çakıl ve kırma taşla örtülü banketler için 0,06 ve toprak olarak bırakılmış banketler için 0,08 enine eğim önerilebilecek değerlerdir. Yola boyuna doğrultuda verilen eğim boyuna eğim olarak tanımlanır. Boyuna eğimi sınırlayan başlıca faktörler yolun sınıfı ile geçtiği arazinin topoğrafik yapısıdır. Standartları yüksek olan yollarda, ayrıca düz arazilerde boyuna eğim az tutulur. Arazi durumu elverişli olsa da yüzey suyu drenajı amacı ile yola minimum 0,003 ile 0,005 arasında bir boyuna eğim verilmelidir.

YOL EKSENİ-EKSEN ÇİZGİSİ

Yol kaplamasının ortamdan geçtiği varsayılan doğrultuya yol ekseni denir. Bölünmemiş yollarda karşı yönlerden gelen trafiğin kullanabilecekleri yol kısmını göstermek amacı ile yol üzerine çizilen boyuna doğrultudaki çizgiye de eksen çizgisi adı verilir. Eksen çizgisi çok zaman yol platformunu ortalarsa da bu kesin bir kural değildir.

TRAFİK ŞERİDİ-ŞERİT ÇİZGİSİ-PARK ŞERİDİ-TIRMANMA ŞERİDİ

Taşıtların tek dizi halinde güvenle hareket edebilmelerine yeterli kaplama genişliğine trafik şeridi, ayni yönde hareket eden trafiğin kullanacağı şeritleri birbirinden ayıran boyuna doğrultudaki çizgilere de şerit çizgisi denir. Şerit genişliği, başlıca, trafiğin cinsi ile hıza bağlıdır. Trafik içindeki ağır taşıt yüzdesi fazla veya yol yüksek proje hama göre projelendirilmiş ise şerit genişliğinin fazla tutulmasında güvenlik ve kapasite yönünden fayda vardır. Trafiğin az olduğu yollar için 3,00 m, 3,25 m ikinci derecede öneme sahip yollar için 3,50 m ve ana yollar ile otoyollar için 3,60 m ile 3,75 m lik şerit genişlikleri uygun kabul edilebilir. Orman yollan ile köy yollan için özel durumlarda 5,00 m, hatta biraz daha az toplam genişliğe rastlanırsa da bu yaygın bir durum değildir. Kentiçi yollarda uygulanan şerit genişliği başlıca yolun ana fonksiyonuna, bulunduğu bölgedeki trafikte hakim taşıt cinsine ve arazi kullanım şekline bağlı olmak üzere genellikle 3,00 m ile 3,60 m arasında değişir. Yüksek standardı yollarda taşıtların durmaları ve park etmeleri için kenarda yardımcı ilave şeritler yapılır. Bunlara park şeridi adı verilir. Bu şeritler için kentiçi yollarda 2,50 m, kırsal yollarda 3,00 m lik genişlik yeterli sayılabilir. Dağlık bölgelerdeki rampalarda, yol iki şeritli ise, yavaş giden taşıtların kullanmalarına mahsus olmak üzere yolun en sağ kenarına tırmanma şeridi inşa olunur. Sağında en az 1,50 m lik banket olması şartı ile tırmanma şeridi için 3,25 m lik genişlik yeterli kabul edilebilir.

BÖLÜNMEMİŞ YOL-BÖLÜNMÜŞ YOL

Bölünmemiş yol; üzerinde karşı yönlerden gelen trafiği ayıran fiziki bir engelin bulunmadığı tek platformlu yoldur. Şayet, bir yöndeki trafik karşı yönden gelen trafik ile orta ayırıcı, korkuluk ve benzeri fiziki bir engel kullanılarak ayrılmış ise bu gibi yollara da bölünmüş yol adı verilir. Dolayısıyla bölünmüş yol en az iki platformlu demektir. Bölünmüş yollarda, arazinin durumuna göre, toprak işi yönünden daha ekonomik bir çözüm için platformların farklı kotlarda yapılması mümkündür.

ORTA AYIRICI (RÖFÜJ)

Orta ayırıcı ; bölünmüş yollarda karşı yönlerden gelen trafiğe ait platformları ayıran ve yol kaplamasına nazaran daha yüksek veya düşük kotta bulunan kısımdır. Orta ayırıcı genişliği, normal olarak, kentiçi yollarda en az 4,00 m, kırsal yollarda 7,00 m olmalıdır. Bu genişlik başlangıçta mümkün olduğunca fazla tutulursa ileride trafiğin artması üzerine ilave şerit yapımında ucuz bir düzenlemeye olanak hazırlanmış olur. Kentiçi yollarda orta ayırıcının üzeri boş olarak bırakılabileceği gibi gerekli görülen durumlarda otopark yeri olarak da faydalanılabilir, ya da bitki ile örtülür. Orta ayırıcı üzerindeki bitkilerin boyunun yüksek olması, karşı yönden gelen far ışığının göz kamaştırma etkisini önlerse de, buradan gelebilecek yaya vb. gibi engellere karşı güvenliği azaltır. Özellikle kavşaklarda ve dönüş yerlerinde bırakılan orta ayırıcı aralıklarının yakınında trafik güvenliği açısından yüksek bitki örtüsü istenmez.

KORKULUK-KENAR TAŞLARI

Korkuluk (bariyer); taşıtların yoldan dışarıya çıkmalarını ya da bölünmüş yollarda diğer platforma giymelerini önlemek amacı ile gerekli kesimlerde platform dış kenarlarına konan engellerdir. Beton, w kesitli çelik ray ve çelik halat gibi malzemelerden yapılır. Kenar taşları ise; yüksek dolgular, daralan yol kesitleri, yatay kurplar ve görüşü kapalı düşey kurplar gibi geçkinin tehlikeli kesimlerinde, güvenlik düşüncesi ile, platformun kenarlarını belirtmede kullanılan yol işaretleme elemanlarıdır. Standart yapıda olan bu elemanlar kurp taşı olarak da isimlendirilir. Kurbalarda taşlar arası mesafe, kurp yarıçapına bağlı olup, küçük yarıçaplı ve görüşün kısa olduğu kurbalarda ara mesafeler az tutulur. Kenar taşları genel olarak gece trafiğinin güvenliği açısından ışık yansıtıcı (reflektörize) bir boya ile boyanır veya kedi gözü gibi bir elemanla takviye olunur.

KAMULAŞTIRMA GENİŞLİĞİ

Yolun yapımına başlamadan önce geçki boyunca yeterli genişlikteki arazinin kamulaştırılması icap eder. Yol geçkisi boyunca uzanan ve her iki yandaki sınırları ile belirli olan bu alanın genişliğine kamulaştırma genişliği denir. Yoldaki trafiğin yönetimi ve işletilmesi ile ilgili telefon, aydınlatma, işaretleme, ayrıca drenaj tesisleri de bu alan içinde yapılır. Sıralanan ve başka yol boyu tesisleri için gerekiyorsa belirli bir kesim boyunca daha geniş kamulaştırma yapılabilir.

Kamulaştırma genişliği, yapılacak olan yolun sınıfına ve kaç şeritli olacağına bağlıdır. Ancak, ileriye ait trafikte hızlı bir artış bekleniyorsa kamulaştırma genişliğinin başlangıçta fazla tutulmasında fayda vardır. Böylece gerektiğinde yeni şeritler ilavesi vb. gibi düzenlemeler kolaylaşmış olur. Otoyollar için 100,0 m kırsal devlet yollan için 60,0 m, il yollan için 40,0 m, tali yollar için 15,0-20,0 m genişlik normal kabul edilebilir.