RÖGAR VE BÜZ NASIL YAPILIR

Duvarcılık mesleğinde yerine getirilecek hangi iş olursa olsun esas amaç tam ve mükemmel hizmetler yerine getirmektir. Bu hizmetlerden biri de binalardaki kirli ve pis suları mümkün olduğunca hızlı ve doğru bir şekilde uzaklaştırmak için dış pis su tesisat hattını kurallarına uygun yapabilmektir. Buradaki amacımız kirli ve pis suların insanların sağlığına ve binamıza zarar vermeyecek şekilde uzaklaştırılması ile ilgili işlemleri yerine getirmektir. İnsan sağlığının korunmasında temiz su ne kadar önemli ise, kirli suyunda sağlık için o derece tehlikeli olduğuna kuşku yoktur. Bu nedenlerden dolayı atık su tesisatlarının kanalizasyonlara yoksa çürütme çukurlarına bağlanması zorunludur.

RÖGAR YAPMAK

Binaların 1–1,5 m dışından başlayarak şehir kanalizasyonuna veya özel süzme ya da çürütme çukuruna ileten boru sistemine dış pis su tesisatı denir. Hıfzıssıhha (Sağlık) kanununun 245. maddesine göre şehir kanalizasyonu bulunan yerlerde pis suyun kanalizasyona bağlanması zorunludur. Uygulamada yeterince önemsenmediği görülen dış pis su tesisatının dikkatle ve özenle yapılması gereklidir. Bu tesisatın görevini sürekli ve tam olarak yapabilmesi için kullanım ömrünün uzun olması önemlidir. Atık suları, pis ve yağmur suyu olarak ikiye ayırmak gerekir. Pis su tesisatı şehir kanalizasyon şebekesine bağlanır. Yağmur suyu ise ayrı bir tesisatta toplanıp, şehir yağmur suyu kanalizasyonuna bağlanmalıdır. Ancak Türkiye’ de pek çok yerde ayrı yağmur kanalı olmadığından, yağmur suyu tesisatının da pis su kanalına bağlanması söz konusudur. Bina içi yağmur ve pis su tesisatı ayrı olmalıdır. Dış pis su tesisatı içerisinde büz borular, künk borular, dökme demir borular, sert PVC borular, asbestli çimento borular, beton borulardan bir veya birkaçı ile rögarlar bulunmaktadır. Rögar, toprak altından geçen kirli su borularının, kontrolü ile bina dışına döşenen beton borularda yön değiştirmek ve boru akıntılarının eğiminin hesaplanan seviyede kalmasını sağlamak için yapılan toprak altı bacasıdır. Normal rögarlar 0,40 x 0,40 m boyutlarında yapılır. Derinlikleri artıkça genişlikleri de artar. Düz döşenmiş, dış pis su tesisatı borularına yaklaşık olarak 30 m de bir rögar yapılmalıdır. Esasen rögarların tüm boyutları proje hazırlık aşamasında belirlenmelidir Rögarlar arası mesafe arazinin durumuna göre değişir. Düz arazilerde 30 metre meyilli arazilerde meyilin durumuna göre rögar mesafesi sık olur.

Rögarlar yapılış sistemine göre açık ve kapalı rögar şeklinde ikiye ayrılır. Sular içinde dökülüp veya giren ve sonra istenen yönde çıkıp giden rögarlara açık rögar denir. Bu rögarlar bina dışı tesisatta kullanılır. Kirli su borularının gelip geçtiği ve kapalı pik (döküm çelik) kontrol kapağının bulunduğu rögarlara kapalı rögar denir. Bu rögarların içine hiç su dökülmez. Bina içine yapılır. Bina içindeki yatay pis su tesisatı bağlantıları 10 m’yi geçerse ve tıkandığı döşemeleri kırmadan sorunu gidermek için araya bir kontrol kapağı konur. Rögarlar kullanılan malzemeye göre taş, tuğla, beton veya betonarmeden yapılır. En iyisi betonarmeden yapılanlarıdır. Taş fazla yer kaplayacağı için tuğla ise su ve rutubete dayanıklı olmadığı için tercih edilmez. Ağızları beton veya betonarmeden yapılan bir kapakla kapatılır. Derin olanlarına inmek için yuvarlak demirden basamaklar yapılır.

Kullanma amacına göre pissu ve yağış suyu rögarları şeklinde iki çeşit olarak ve birbirinden farklı yapılır. Pis su rögarında, pis su ve pislikler bir kanal içinden akar. Böylece katı maddeler birikmemiş ve rahatsız edici kokuların meydana gelmesi bir bakıma önlenmiş olur. Rögarın kapağı yerine iyice oturmalıdır. Kokuların etrafa yayılmamasının çok önemli olduğu yerlerde çift kapak yapılması doğru olur. Yağış suyu rögarlarında dipte kum ve çamurların birikmesi için bir çukurluk bırakılır. Yağış sularının sürüklediği katı maddeler burada birikir. Yağmur suları şehir kanalizasyonuna doğrudan bağlanmaz. Birleşik sistemde yapılmış şehir kanalizasyon tesislerinde yağış sularını kanala iletecek fakat kokuların etrafa yayılmasını engelleyecek sifonlu bacalar yapılır.

Rögarlar, borulara dirsek görevi yapmakta, birden fazla kolun birleşmesinde ve temizleme bacası olarak kullanılmaktadır. Pis suyun çıkışı ve varış noktası arasındaki farkının çok fazla olması durumlarında eğimi normal tutmak rögarın görevidir. Rögarın görevini tam olarak yapabilmesi için içindeki birikintilerin zaman zaman temizlenmesi gerekir.

Rögar Çukurları : Projesinde belirtilen ölçülerine göre belirlenip, yapılacağı amaca göre değişik şekildeki rögarlar için zeminde açılan çukurlardır. Açılacak olan rögar çukuru genişliğine dört taraftan inen rögar duvarlarının ve kalıp malzemelerinin kalınlığı dahil edilmelidir. Rögar çukurlarının derinliği 60 cm’ye kadar ise, rögarın ölçüsü 40 x 40 cm, 60 cm den derin ise 60 x 60 veya 60 x 80 cm yapılır. Rögarların derinliği arttıkça genişlikleri de artar. Pis su ve yağış suyu rögarları farklı özelliklerde olduğu için çukurlarında da farklılıklar vardır. Pis su rögarlarının içerisinde su toplanmayacağı için pissu tesisat boruları rögar çukuru tabanına gömülür. Bu nedenle pissu rögar tabanının eğimli açılmasında fayda vardır. Yağış suyu rögarları içerisinde pis ve kirli sular toplanacağından rögar tabanında katı pislikler ve çamurun birikmesi söz konusudur. Rögar çıkış borusu ağız kısmının çukuru tabandan yukarıda açılmalıdır. Rögar giriş borusu ağız kısmının çukuru, çıkış borusu çukuru ekseninden 5–10 cm yukarıda açılması gerekir. Yağış suyu rögar çukurunun tabanı düz olmalıdır. Her iki rögar çukurunda taban toprağına su verilerek silindir veya tokmakla sıkıştırma işlemi yaparak daha sonra meydana gelebilecek oturma veya çökmeleri engellemek mümkündür.

Rögar Kalıpları : Rögarların uzun ömürlü olması ve istenen görevi yerine getirmesi için beton veya betonarmeden yapılmasında fayda vardır. Her iki yapı elemanının yapımı için kalıp sistemi gerekmektedir. Rögarların projelerindeki biçimlerinde kalıcı olarak durmaları için geçici olarak ahşap veya metalden yapılan yüzey kaplamalarına rögar kalıbı denir.

Çeşitleri ve Yapılışı : Görünen yüzleri sıvasız ve kaplamasız olduğu gibi bırakılacak düzgün yüzeyli beton elde etmek istediğimiz için kalıp malzemesi de ona göre seçilmelidir. Rögar kalıpları beton yükü taşımayacaktır. Sadece betonu sıkıştırma işleminden dolayı açılmaya karşı rögar çukurunun çerisinden karşılıklı gergi kalasları ile destekleme yapılması gerekir. Toprak içine döşenen pis su ve yağmur suyu borularının rögar içine denk gelen ağızları, kalıp yapımında zarar görmeyecek şekilde ve düzgün olarak kalıp tahtaları ile çevrilmelidir. Rögarların kapakları betondan yapılacak ise ölçülerine uygun kalıbı yapılmalıdır. Rögar kapaklarının sızdırmaz ve taşıma emniyetli olmasına dikkat etmeliyiz. Sızdırmaz olması, basınçsız bir akışla yağmur sularının rögara dolması sonucu rögardan dışarıya olabilecek akışları önlemek ve kötü kokuların çıkmasını engellemek anlamına gelir. Taşıma emniyetli olması ise, yayaların ve araçların yapmış olduğu basınç kuvvetlerine karşı koyacak şekilde dayanıklı olması anlamındadır.

Rögar Yapım Kuralları ve Yapılması : Rögar yapımı için öncelikle gerekli olan malzemeleri, araç ve gereçleri (kazı işlemi için; kazma, kürek, tokmak, el arabası vb, kalıp yapımı için; ahşap veya metal kalıp malzemesi, çekiç, keser, çivi, testere, metre, su terazisi, metal kanca, kova, fırça, zift vb, beton yapımı için; donatı, agrega, çimento, su, mala, mastar vb.) uygulama yapılacak olan yere hazırlayıp getirmemiz gerekir. Rögar yapımına çukur kazma işlemi ile başlandığı için, rögar yerlerinin projesine uygun olarak belirlenmesi gerekir. Bu işlemi yapmak için ilk rögar yapılacak olan noktadan başlayıp en son şehir kanalizasyonuna bağlanacak noktaya kadar hortumlu su düzecinin yardımı ile hesaplanan eğime uygun (en az % 2) dış pis su tesisatı geçecek hattın arazi üzerine işaretlenmesi gerekir. Rögar yapılacak yerler için açılacak çukurların alanları köşe kazıkları ile belirlendikten sonra kazma, kürek, el arabası ve tokmak yardımı ile bu çukurları açma işlemi yapılır. Rögar çukurunun tabanını sağlamlaştırmak için zemine su verilerek tokmak yardımı ile sıkıştırma yapmak gerekir. Rögar tabanına önce grobeton (demirsiz beton) döküleceği için blokajı tekniğine uygun yapmak gerekir. Rögar yan duvarlarının düzgün yüzeyli ve istenilen kalınlıkta (6–10 cm) olması için kalıp yüzey malzemesinin de düzgün, mümkünse tek parça halinde olması gerekir. Tekniğine uygun rögar kalıbı yapıldıktan sonra donatısı yerleştirilerek projesinde belirtilen dozajda (en az 300 dozlu) betonlama işlemi yapılır ve rögar yapımı tamamlanır. Rögarların iç kısımları çimento harcı ile sıvanarak perdahlanmalı, hatta yalıtılmalıdır.

BÜZ DÖŞEMEK

Bina kirli ve pis su tesisatı yapımında kullanılacak boru çeşidi çok fazla değildir. Bunlar, dökme demir, PVC, bakır ve alaşımları, asbestli çimento, künk ve beton borulardır. Betondan yapılıp drenaj ve pissu borusu olarak kullanılanlarına büz denmektedir. Bina dış pis su tesisat hattında kullanılan büzler şunlardır : Künk Borular, asbestli çimento borular, beton ve betonarme borular.

Ayrıca aynı tesisat hattında kullanılan kır döküm (TS EN 877- Dökme Demir Borular ve Bağlantı Parçaları), çelik (TS 2169- Yeraltında Kullanılan Çelik Boruların Korozyondan Korunma Kuralları), PVC (TS 2171–1 EN 1401–1- Plastik Boru Sistemleri- Basınçsız Yeraltı ve Pis su İçin), bakır (TS EN 12449- Bakır ve Bakır Alaşımları-Dikiş Yuvarlak Borular Genel Amaçlar İçin) ve kurşun borular (TS 456- Borular ve Dirsekler-Kurşun) vardır. Ancak zeminin altında uzun ömürlü ve dayanıklı olması istendiği için çok fazla tercih edilmez. Günümüzde bu borularında kullanım ömrü gerek imalatında bünyelerine ilave edilerek, gerekse dıştan harici olarak kullanılarak yalıtım malzemeleri ile artırılmış ve toprak altında da kullanılmaya başlanmıştır. Fakat bu seferde yapılan bu işlemler boruların maliyetlerini artırması dezavantaj olarak karşımıza çıkmaktadır.

Künk Borular : Bu borular toprağa gömülü pissu tesisatında, drenaj işlerinde ve yağış sularını taşımak için kullanılır. İçerisindeki kil, şist ve ateş toprağı ya da bunların karışımları kalıplanarak biçimlendirilip pişirilmesi ile elde edilir. Pis su tesisatında kullanılan künk boruların birbirleri ile kolay eklenebilmesi için bir ucu muflu (çanak biçiminde) üretilmektedir. Bu borular kalıplarından çıkartıldıktan sonra sırlanır ve büyük fırınlarda 1370’°C de pişirilerek nem geçirmez duruma getirilir. Sırlı künkler sağlam toprak zemin üzerine döşenmelidir. Sırlı künkler asitlerin çoğuna dayanıklı olduğundan asit etkisi olan toprak içine döşenmeye elverişlidir. Eğer künk boru drenaj işlerinde kullanılacaksa borların iki uç kısmı düz yapılır. Pis su kanalizasyon tesisatlarında kullanılacaksa bir ucu muflu yapılır. Bu borular standart, üstün kaliteli ve ağır hizmet sınıfına göre üçe ayrılmıştır. Standart sınıf künkler, park ve bahçelerin, köy yollarının, çiftlik gibi alanların drenajında kullanılır. Üstün kaliteli olanlar, atık suları ve kirli endüstriyel suları ile yağış sularını toplamak ve iletmek amaçlarıyla kullanılır. Ağır hizmet drenaj künkleri ise, üzerinden ağır araçların geçebileceği köy yollarının drenajında kullanılmak üzere üretilir.

Asbestli Çimento Borular : Bu borular; % 79 asbest lifleri (doğadan elde edilir) ve % 21 portland çimentosunun karıştırılıp kalıplanarak şekil verilmiş borulardır. Asbestli çimento pissu kanalizasyon boruları yeraltı şebekeleri için TS 1902 EN 588-1’e göre üretilmektedir. Genel olarak 4 m boyunda olan bu borular 125–1000 mm çapındadırlar. Birleşim yerlerine çimento harcı sürülerek sızdırmaması sağlanır. İçleri cilalanmış gibi pürüzsüz ve kaygandır. Asbest ateşe dayanıklı bir madde olup çimento ile karıştırılınca imal edilen boruların dayanımı fazla olur. Asbestin yoğunluğu fazla olduğundan asbestli çimento borularda hafif olur. Basınçsız pis su ve yağmur suyu tesisatlarında kullanır. Temiz su tesisatlarında asbest esaslı boruların sağlık bakımından kullanılmaması önerilir.

Beton ve Betonarme Borular : Dış pis su ve yağış suyu tesisatında ucuzluğu, işçiliğinin kolay oluşu nedeni ile beton borular çok kullanılır. Bu borulara büz boru da denmektedir. TS 821 EN 1916 Basınçsız Pis su ve Yağmur Suyu İçin Beton ve Betonarme Borular ve Bağlantı Parçaları Standardı, bu boruları beton ve betonarme olarak iki sınıfa ayırmıştır. Bu borular 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 60, 70, 80, 90, 100 cm çaplarında 50, 100, 150, 200, 250 cm boylarında üretilmektedir. Beton borular muflu uçlarından çimento harcı ile eklenir conta da kullanılabilir. Bu boruların iç yüzeyleri dış yüzeylerinden daha düzgün ve pürüzsüzdür. Donatılı ve donatısız olarak imal edilir. Boru yüzeylerinde kullanımdan dolayı terleme olabilir, ancak su sızdırma özelliği yoktur. Korozyon yani paslanmaya karşı dayanıklı olurlar. Ayrıca kullanılmış olan beton boruların yüzeylerine reçine sürülerek onarımları da mümkündür. Bu boruların taşınması ve döşenmesi sırasında zarar görme ihtimali yüksektir. Bu nedenle sabit veya hareketli vinçlerle taşınması bu zararı en aza indirir. Paslanmaya karşı dayanıklı oldukları için temiz su ve pis su tesisatlarında kullanılabilen borulardır.

Büz Kalıpları : Büz üretimi için ihtiyaç maddeleri; çimento, kum, mıcır ve inşaat demiridir. Büzlerin yapımı için gerekli olan makine teçhizat ise; betonyer, beton boru imal makinesi, kalıp malzemesi, donatı makinesi ve vinç veya tekerlekli yükleyicilerdir. Büzlerin standartlarında belirtilen ölçülerinde üretilebilmesi için geçici olarak ahşap veya metalden yapılan iç ve dış kalıp yüzeylerinden oluşan sistemdir. Günümüzde beton boru imal makinesinde çok fazla zaman kaybetmeden standart ölçülerde ve istenen kalitede seri üretimler yapılmaktadır.

Büzlerin gerek iç gerekse dış kalıpları son derece düzgün, şekil değiştirmeyecek yapıda sağlam ve sızdırmaz olmalıdır. Beton harcı boru kalıbına 15 cm’yi geçmeyen tabakalar halinde dökülmeli, vibratörle veya uçları yassı şişlerle iyice sıkıştırılmalıdır. İmal edilmiş (kalıptan çıkartılmış) büzler bir hafta süre ile gölgede sulanarak doygun duruma getirilmelidir. Büzlerin üretiminde 90 cm’ye kadar olanların iç ve dış çaplarında % 1’ e kadar eksik veya fazlalık olabilir. Ayrıca büz betonu döküldükten sonra 21 gün geçmeden yerinden kaldırılmamalıdır.

Büz Döşeme Kuralları ve Döşenmesi : Dış pissu tesisatının döşenmesine şehir kanalizasyonu bağlantı noktasından başlanmalıdır. Dış pissu borusu hendek içine ve bölgedeki donma seviyesinin altına (yaklaşık 80– 100 cm) döşenir. Ayrıca dış pissu borularında eğime (% 2–5) ve oturdukları zeminin sağlamlığına dikkat edilmelidir. Eğim fazla olursa su hızla hareket eder katı pislikler borularda kalır. Eğimin olmaması durumunda da akış olmaz. Boru ek yerlerinin sızdırmaz olması sağlanmalıdır. Dış pis su ve temiz su tesisatları aynı hendek içerisinde döşenebilir. Burada dikkat edilmesi gereken su kaçak olma olasılığı düşünülerek dış temiz su tesisatının hendeğin üstünde olmasıdır. İşe başlamadan önce, bina pis su ana borusu çıkış ağzı ile ana kanal ek yerinin derinliği ve dış pis su borusunun eğimleri hesaplanmalıdır. Bina pis su borusu çıkış ağzının derinliği, ölçülen en uzun boru hattının boyu, verilecek eğimle çarpılarak belirlenir. Bu mesafeye genellikle belediyelerce belirlenen gömme derinliği eklenir. En alt kat döşemesi beton olan yerlerde 30 cm, olmayan yerlerde 45 cm gömme derinliği yeterlidir. Örneğin mimari projeden bina pissu tesisat ana borusu uzunluğu 72 m ve kabul edilen eğimde % 2 olsun. Buna göre eğimden dolayı ortaya çıkan derinlik 72 x 2 = 144 cm dir. Bu ölçüye başlangıçtaki 30 cm derinlik eklenirse pissu ana borusu çıkış ağzının bitmiş bodrum döşemesinden 174 cm derinde olacağı anlaşılır. İkinci yapılacak iş şehir kanalına yapılacak ek yeri derinliğini belirlemektir. Ek yerinin yanındaki en yakın rögar kapağı açılır ve uzun bir tahta parçası kullanarak kanalın gerçek derinliği bulunur (örneğin 3 m). Şehir kanalizasyon boru çapının da öğrenilmesi gerekir (örneğin 180 cm). Bina dışındaki pis su borusu eğiminin belirlenebilmesi için binanın pissu ana borusu ağzı ile kanala yapılan ek yerin derinliklerini bilmek gerekir. Toplam eğim her ikisinin farkı hesaplanarak bulunur. Örneğin bodrum döşemesi sokak seviyesinden 210 cm aşağıda ve bina pis su ana borusunun ağzı bodrum döşemesinden 180 cm aşağıda olsun. Buna göre bina pissu ana borusunun ağzı sokak seviyesinden 210 + 180 = 390 cm aşağıda demektir. Şehir kanalı sokak seviyesinden 480 derinde ise aradaki kot farkının 480 – 390 = 90 cm olduğu anlaşılır. Büzlerin taşınmasında, indirilmesinde gerekli özen gösterilmelidir. Büzler sağlam bir temele oturacak şekilde yerleştirilmelidir. Yerlerine konulurken plan ve projesine uygun şekilde döşenmesi ve içlerine taş toprak parçalarının girmemesine dikkat edilmelidir. Büzlerin kenar ve üstlerinin agrega ile doldurulmalarında alttan başlanarak iri malzeme doldurulacak ve yukarıya doğru çıkarıldıkça ince malzeme kullanılmalıdır. Dolgu malzemelerinin kalınlığı yanlardan 20’ şer cm, üst kısımda ise 30 cm den az olmamalıdır. Hendek tabanına en az 5 cm kum, çakıl zemin cinsine göre gerekiyorsa beton tabaka yapılmalıdır. Yukarıda belirtilen işlemlerin yanında yapılan işin estetik olması da gerekir. Ayrıca binanın oturmalarına karşı önlem olarak boruların etrafına elastik dolgu yapmak ve meydana gelebilecek terlemelere karşı yalıtım yapmakta fayda vardır.