TAŞ OYMACILIĞI SANATI
OYMA ALETLERİ
Madırga : 0.25, 0.50, 1,0, 1,5 ve 2,0 kg olmak üzere çeşitli ağırlıklarda bulunurlar. Meşe, gürgen vb. sert ağaçtan yapılan sapları, rahat bir kullanım sağlayacak uzunlukta olup 15–30 cm uzunluğunda olurlar.
Ahşap Tokmak : Sert ağaçtan torna edilerek yapılan tokmak, madırga gibi kalemlere darbe yapmada kullanılır.
Balyoz : Genellikle iri taşların parçalanmasında kullanılan balyoz, iri çekice benzer. 3.0 kg. başlayıp 10 kg’ a kadar çeşitli ağırlıklarda bulunur.
Mucarta : Madırga gibi ve benzer ağırlıklarda olup iki şekilde bulunur. Biraz daha uzunca yapılmış madırganın bir tarafına ince, diğer tarafına ise iri dişler açılmış ve su verilmiştir. Dişler kırıldıkça veya aşındıkça mucarta yüzeyine yeniden diş açılır. Özel olarak hazırlanmış çeşitli iriliklerdeki dişli başlıklar, gene özel olarak yapılmış madırgalara takılır. Başlık dişleri kırıldığında veya aşındığında, değiştirilirler. Mucarta, düz veya eğri taş yüzeylerinin düzgün ve güzel görünümlü olarak açılmalarında kullanılır.
Düz (Yassı) Kalem : 0.5 cm’ den 10 cm ’ye kadar çeşitli genişliklerde yapılırlar. Kesitleri, dar ağızlılarda yuvarlak ve çokgen, geniş ağızlılarda ise lama demirinden yapılıp dikdörtgendir. Genellikle yazı yazma veya motif işleme gibi işlerde kullanılan dar ağızlı düz kalemlerin ağız kısmı, taş ve mermer için özel olarak yapılmış elmas uç pirinç kaynağı ile kalem sapına kaynatılmak suretiyle ağzı da elmas zımpara taşında açılmak suretiyle yapılmaktadır.
Dişli Kalem : Çeşitli genişlikteki düz kalemlere su verilmeden önce istenilen irilikteki diş açılmak ve sonra da su verilmek suretiyle yapılırlar. Düz veya eğri yüzeylerin düzgün ve güzel görünümlü yapılmalarında kullanıldığı gibi taşın kabaca düzeltilmesinde de kullanılırlar.
Sivri Kalem (Murç) : Genellikle 8 mm’ den 20 mm’ ye kadar çaplarda olan yuvarlak veya çokgen kesitli çelikten yapılmıştır. Ucu kare kesitli ve sivri olur. İşlenecek taşın cinsine verilecek şekle ve işleme şekline göre seçilerek kullanılacak olan düz ve dişli kalemlerin dar ağızlı olanları da kullanılmaktadır.
Külünk : Genellikle yumuşak ve ocaktan yeni çıkan taşların kabaca düzeltilmesinde kullanılan külünk, iki ucu sivri kazmaya benzeyip kazma gibi kullanılır. Bir ucu yassı olanları da vardır.
Çarpacak : Taşın fazlalıklarının çarpılarak alınmasında kullanılan çarpacak, genellikle 20-30 mm çapında yuvarlak veya çokgen kesitli olarak yapılır.
Duvarcı Gönyesi : Çelikten yapılan duvarcı gönyelerinin genişlikleri 3-4 cm ve uzun kol boyu 75 cm’ye kadar çeşitli boylarda olmaktadır. Gönye kısmında 5 mm ye kadar olan kalınlık, kol uçlarına doğru incelir. Taş köşelerinin dik olarak işlenmesinde kullanılan gönyeler, mastar olarak, su yolu ve yüzey düzgünlüklerinin kontrolünde ve peş almada da kullanılmaktadır.
Zımpara Makinesi : Henüz suyu verilmemiş takımların ağızlarının açılmasında kullanılır. Su verilmiş takımların ağızlarının açılmasında veya bilenmesinde kullanılması, suyun kaçmasına neden olacağından doğru değildir. Her türlü metal kesici ağızların, kama, oyma kalemleri, külünk ve bıçakların kaba bileme işlerinde kullanılan elektrikli makinelerdir. Ayaklı ve tezgâh üstü şeklinde olan çeşitleri vardır.
Taşlama Makinesi (Spiral) : Baş kısmına çeşitli çaplarda kesiciler takılmak suretiyle mermer plakaların kesilmesinde; özel zımpara taşı, keçesi ve kâğıdı takılmak suretiyle de taş ve mermer yüzeylerin perdah ve cilalanmasında kullanılan, elektrikli çalışan bir alettir.
Matkap : Plaka ve blok taşlar üzerindeki kenet demirlerinin gireceği deliklerin veya başkaca deliklerin delinmesinde kullanılan elektrikle çalışan aletlerdir.
Kompresör : Serbest havayı depo ederek basınçlı duruma getiren makineler olup hava tabancalarının çalıştırılmasını sağlarlar. Elektrik veya içten yanmalı (benzin veya mazot) motorlarıyla çalışanları vardır. Deposundaki hava, hava tabancalarına özel ve basınçlı havaya dayanıklı hortumlarla iletilir.
OYMA ALETLERİNİ BİLEMEK
Tüm kesici aletleri kolayca kullanabilmek ve gereği gibi bir iş yapabilmek için aletin kesici kısmının her zaman bilenmiş vaziyette hazır bulunması gereklidir. Kör bir takım ile iş yapmak oldukça güçtür ve aynı zamanda sıkıcıdır. Tüm murçların, tarakların, kamaların ve kalemlerin bilenmesi aynı işlem basamaklarını kapsamaktadır.
Zımpara Taşında Bileme : Aşağıdaki işlemlerde ve şekillerde gösterildiği gibi önce kaba bileme diye adlandırılan zımpara taşındaki bileme yapılır. Burada dikkat edilecek en önemli nokta, kesicinin bileme açısı istenilen şekilde olup gereği gibi bilenmesidir. Bu arada kesicinin yanmaması için sık sık suya daldırılması gereklidir. Ayrıca kesicinin 90 derecelik gönye ile düzgünlüğünün kontrolü yapılmalıdır. Zımpara taşından fırlayan taneciklerin göze girmemesi için taşın koruyucu siperi varsa takılmalı, yoksa bileme gözlüğü kullanılmalıdır. Bileme yapılırken dikkati, yapılan iş üzerinde toplamalı; başka işlerle meşgul olmamalıdır.
Yağ Taşında Bileme : Zımpara taşında bileme yapıldıktan sonra yağ taşında ince bileme işlemine geçilir. Bileme makinelerinde kaba bilemesi yapılan kesici ağızların ince bilemelerinin yapıldığı bu taş, piyasada Girit taşı diye de bilinir. Yağ taşının ince bileme sırasında hareket etmemesi ve taşın parçalanıp dağılmaması için ahşap kutu içerisine alınması iyi olur. Kesicinin kaba bilemesi yapıldıktan sonra mutlaka ince bilemesi yapılmalıdır. İnce bileme işlemi, yağ taşında yapılır. Yalnız yağ taşının yüzeyinin düzgün olmasına dikkat edilmelidir. Kesicinin taşın tüm yüzeyinde hareket ettirilmesi, taş yüzeyinin çabuk bozulmamasını sağlar. Taşın yüzeyi düzgün değilse düzgün yapılmış bir betonun üzerine ince kum dökülür ve taş, bu kumun üzerinde ileri-geri hareketle sürtülerek veya zımpara taşı ile düzeltilir. Yağ taşında bileme işlemi üç şekilde yapılabilir. Bunlar kesici ağzı taşa kuru sürterek, taşın üzerine su dökerek veya bileme işleminin daha kolay olması için ince makine yağına bir miktar mazot karıştırılarak yapılır. Yağ, kaymayı; mazot ise tutmayı sağlar. Kesici taşın yüzeyinde yuvarlak veya sekiz rakamı şeklindeki hareketlerle gezdirilmelidir. Kılağı kesicinin ayna kısmına doğru döner. Kesici ters çevrilerek ayna kısmı taşa temas ettirilir ve kesici, geriye çekilerek kılağının düşmesi sağlanır. Kesici ağızların ince bilemelerinin daha iyi olması için piyasada bulunan bileme macunu ve bileme kayışları da kullanılabilir.
ÇALIŞMA VE BAKIM DÜZENİ SAĞLAMA
Taş oyma araç-gereç ve takımı hazırlanarak tezgâh üzerine dizilir. Kesme ve oyma kalemlerinin miktarı belirlenerek kontrolü yapılır. Keskinliğini kaybetmiş kalemler, zımpara ve yağtaşında tekrar bilenir. Gönye, metre ve benzeri diğer aletlerin kontrolü yapılır. Temizlenerek yerlerine konur.
TAŞI İŞLEMEK VE OYMA YAPMAK
Yüzey Temizleme : Oyma işlemi yapılacak taş; araziden, taş ocaklarından veya istiflendiği yerden getirilir. Daha sonra üzerinde bulunan yabancı maddelerden (bitki, toprak vb.) tel fırçalarla veya diğer temizleme gereçleri ile temizlenerek oyma işlemine hazır hâle getirilir.
Markalama : Tespit edilen motiflerin kâğıt üzerinden çeşitli yöntem ve teknikler kullanılarak oyulacak parça üzerine aktarılmasına markalama denir. Markalama; ahşap malzemelerde olduğu gibi şablon hazırlayarak, eskiz kâğıtlarından kopyalama yaparak ve taş üzerine çizimle yapılmaktadır.
Motifi Yüzeye Aktarma : Kâğıt üzerine çizilen motiflerin oyma yapılacak olan taşın üzerine aktarılması gerekir. Motiflerin taşın üzerine aktarılmasında genellikle şu yöntemler uygulanır:
Kalem ve cetvel kullanılarak motif aşağıda anlatılan çizim yöntemleri ile doğrudan taş üzerine çizilir. Başka bir kâğıda çizilmiş olan motif, karbon kâğıdı kullanılarak veya şablon kullanarak taş üzerine aktarılır. yine kurşun kalem ile çizilmiş olan motif, taş üzerine ustanın serbest elle çizim mahareti ile aktarılmış olur.
OYMA UYGULAMASI
Kaba Yonu : Kaba yonu taşlar, genellikle bina dış duvarları ile bahçe, istinat duvarları, tünel ve köprülerin yapılmasında kullanılır. Genel olarak sert taşlar, kaba yonu olarak madırga, murç, külünk, düz ve dişli taraklar vb. araçlarla işlemek mümkündür.
İnce Yonu : Kaba oyma işlemi tamamlanmış taşları, istenilen ölçüde ve istenilen şekle getirmek için yapılan oyma işlemine denir.
Kesme Oyma : Taşın bütün yüzeyleri tamamen işlenirse buna kesme oyma denir. Kesme oyma taşlar, genellikle duvar örme işlerinde kullanılırdı. Zamanımızda yapılarda iktisadi düşüncelerin rol oynaması yüzünden kesme oymalı taşlar, yerini daha az zaman alan ve daha ucuza mal olan yapı usullerine terk etmektedir. Bununla beraber abide ve mabet inşaatında yine de kesme oyma taş kullanılmaktadır. Taşın yüzü tamamen düz olarak işlenebileceği gibi taş kenarlarına çeşitli profiller vermek de mümkündür.
Yüzey Oymacılığı : Yüzeyleri zenginleştirmek, estetik bir görünüm ve hareket vermek için yapılan fazla derin olmayan bir oyma türüdür. Bu oymanın yapımında kullanılan oyma kalemleri çeşitlidir. Yüzeyde uygulanan motifin özelliğine göre seçilerek kullanılır.
Oyma derinlikleri 10 mm’den fazla olan oymalara derin oyma da denir. Genellikle düz yüzeyli derin oyma ve kabartmalı derin oyma tekniği şeklinde uygulanırlar. Özellikle kitabelerde, yazılarda, arabesklerde çok zengin bir görünüş veren ve en çok kullanılan bu taş oymacılığı tekniğinde rölyefler engebeli yuvarlak bir yüzey meydana getirmek üzere işlenmiştir. Bazı örneklerde kabartmalar çok yüksektir ve ajur tekniği etkisini verir.
Yüzeysel (derinlik 5-10 mm) olarak süslemelerin ve resimlerin işlendiği oyma biçimi olarak tanımlanabilir. Yapılacak motif, ana hatlarıyla aslına uygun olur. İşlenmesi ve temizlenmesi kolaydır. Zarif uygulanışı ve görünüşünden dolayı oldukça kullanışlıdır. Motif; şablonla, serbest elle veya ahşap oymacılığında kullanılan diğer motif çizme yöntemleriyle taş üzerine aktarılır.
Üç Boyutlu Oyma : Üç boyutlu oyma, basit geometrik şekiller, heykel vb. bütün üç boyutlu cisimlerin oyması daha önce bahsettiğimiz gibi kaba yonu, ince yonu gibi yöntemleri kullanılarak yapılabilir. Buna derin oyma da diyebiliriz.
Etiketler : taş oyma