PEYZAJ PLANLAMASINDA GENEL İLKELER

Peyzaj planlaması, yeryüzünde ve sınırlı alanlar üzerinde yaşayan insan topluluktan için iyi arazi kullanımı amacıyla oluşturulmuştur. Doğadaki peyzaj alanlarının güzellik ve niteliği korunarak insan kullanımına sunulur.

İyi bir mekan organizasyonu fonksiyonel, estetik ve ekonomik ilkelerin ışığı altında yapılır. Planlamada bu üç ana ilkenin birbirine paralel olması gerekir. Yaşanacak mekan hem fonksiyonel, hem estetik hem de ekonomik olacak şekilde planlanmalıdır. Fonksiyonel olup da estetik ya da ekonomik olmayan veya ekonomik ve estetik olup da fonksiyonel olmayan bir planlamanın fazla bir değeri yoktur.

ESTETİK İLKELER

Estetik, ölçülü güzellik anlamına gelir. Bir kişinin gözünde ya da duygularında güzel olarak değerlendirilen bir obje, bir başkası için güzel olmayabilir. Peyzaj planlamalarında estetik ilkeleri üç grupta toplanabilir.

A- AYIKLAMA (ELİMİNASYON) 

Estetik bir görünüm elde etmek amacıyla yapılması gerekli ilk işlemdir. Bu işlem, bir düzen içindeki göze hoş gelmeyen, olumsuz elemanların uzaklaştırılıp güzel bir ortamın ortaya çıkarılması amacıyla yapılmaktadır. Ayıklama işlemi estetik görünüm sağlanasındaki en önemli adımdır.

Ayıklama sonrası 3 işlem söz konusudur.

 Olumsuz obje alındıktan sonra yeri boş bırakılır.

 Onun yerine oraya uygun başka bir obje yerleştirilir.

 Olumsuz obje alınamıyorsa gizlenebilir.

Ayıklama, görsel yönden estetik bir sonuç ortaya koyar. Göl kenarındaki bir tepe üzerine çıkıp etrafı incelediğimizi düşünelim. Durgun sudaki kayığı, göl çevresindeki insanları, bitki örtüsünü, çakıl taşlarını, kayalıkları vb. görürüz. Bunların hepsi bizi olumlu yönde etkiler. İnsan bunları görmekten mutlu olur. Bu değişik objelerin hepsi bir arada bütünlük yaratır. Birinin bile eksikliği insani etkiler. Bu objelerin hepsi doğal peyzaj denilen görüntüyü ortaya koyar. Deniz kenarına atılmış bir konserve kutusu, şişe, kötü koku, gürültü, lastik, egzoz dumanı istenmeyen obje ya da özellikler insanları bulunduğu ortamdan kaçmaya zorlar. İnsan istemediği bu objeleri oradan uzaklaştırmak ister. Bu amaçla yapılması gereken işlem ayıklamadır. Tüm bu olumsuzlukları uzaklaştırıp olumlu bir ortam ortaya koymak amacıyla ayıklama yapmamız gerekir.

Bazı durumlarda olumsuz objeyi ortadan kaldırma imkânı olmayabilir, o zaman objeyi gizleme işlemi yapılır. Gizleme işleminde, görünmesi istenmeyen objenin önüne ve yanına başka objeler yerleştirilir. Böylece istenmeyen obje başka objelerle kapatılmış olur. Örneğin, görüntüyü bozan bir duvarın önüne yüksek boylu bitkiler dikilerek görüntü kapatılabilir.

B - UYUM (HARMONİ)

Birbirine benzer ve olumlu özelikleri olan canlı ya da cansız objelerin bir arada kullanılması sonucu ortaya çıkan görünüm de estetik bir görünümdür. Doğa ile doğa arasında uyum olabileceği gibi obje ile obje arasında veya doğa ile obje arasında bir uyum söz konusudur. Uyum; ölçü, biçim, renk, doku bakımından olabilir.

Doğa içinde insan eliyle yapılmış ancak doğa ile kaynaşmış. bütünleşmiş gibi görünen insanın yadırgamadığı objeler, doğa ile obje arasında uyum olduğunu gösterir. Örneğin, doğa ile uyum sağlamış bazı köprüler vardır. Bunlar çevre ile bütünleşmiştir. Bu örnekte olduğu gibi bazı objeler doğaya ilave edildiğinde uyum yarattığından insanlar tarafından beğenilip istenilmektedir. İnsan bu objelerle kendini doğa içinde çok daha mutlu hisseder. Boğaz' da Anadolu ve Rumeli Hisarları sonradan ilave edilmiş olmakla beraber doğa içinde uyumlu bir bütünlük oluşturmuşlardır. Yine aynı şekilde Çin Seddi, dağlık arazide kilometrelerce devam eder. Bu durum tesviye eğrilerine uygun olarak tesis edildiğinden gözümüzde etkisi olumludur.

Bir yörede bitkisel materyalle yapılan plantasyon çalışmasında, bitkilerin o yöreye uyum sağlamasına da dikkat edilmelidir. Seçilen bitkiler yörenin ekolojik yapısına ve arazi formuna uygun olmalıdır. Yumuşak çizgileri olan arazide yuvarlak formlu; dik, keskin çizgileri olan arazide piramidal formlu bitkiler kullanılmalıdır. Doğa içinde yer alan doğal elemanlar arasında bir uyum varsa doğa ile doğa uyumu gerçekleşmiş olur.

C - ZITLIK

Doğanın ya da objenin önemli ve belirgin olan bir özelliğinin, kendisine zıt olan bir doğa parçası ya da bir obje ile daha da kuvvetli hâle getirilmesi amacıyla yapılır. Doğanın ölçü, biçim, renk, doku gibi özelliklerinden herhangi biri en belirgin olabilir. Bu belirgin özellik, kendisine zıt olan canlı ya da cansız bir materyalin birlikte kullanımıyla ön plana çıkar. Böylece çok daha dikkat çekici kile gelir. Örneğin, doğada durgun su yüzeyinin yanında sivri tepeler zıt bir görüntü verir ve durgun su yüzeyinin görünümünü çok daha kuvvetli bir şekilde oraya koyar. Bu, doğa- doğa zıtlığına örnektir. Aynı durumun tersi de söz konusudur. Yani durgun su yüzeyi, tepelerin sert görüntüsünü ( form özelliğini) daha kuvvetli algılamamızı sağlar. Su yüzeyinin yerine sivri, piramidal ağaçlar olsaydı bu keskin form iyi algılanamazdı. İki objenin birbirinden farklı olan olumlu özellikleri her iki objenin de bu özellikleri sebebiyle daha da dikkat çekici olmasına yol açar. Tasarımda kullanılan obje ya da doğanın belirgin ve olumlu bir özelliği var ise buna zıt objeler kullanarak bu özellik daha da ön plana çıkarılmalıdır.

FONKSİYONEL İLKELER

Fonksiyon; işe yararlılık, kullanışlılık ya da amaca elverişlilik anlamına gelir. Peyzaj planlamasında yer alan canlı-cansız her objenin bir fonksiyonu olması gerekir. Fonksiyonu olmayan objeye planlamada yer verilmez.

Her mekân, kendi amacına uygun şekilde düzenlenir. Bir ev bahçesi, şehir parkı, spor alanı, botanik bahçesi, sergi alanı, fabrika, okul ayrı işlere yarayışlıdır. Bu sebeple bu mecraların kullanış amaçlarına uygun olarak düzenlenmesi gerekir. Bir fabrikanın okul olarak kullanılması olanaksız olduğu gibi, bir okulda yapılacak değişikliklerle onun fabrika haline dönüştürülmesi düşünülemez.

Peyzaj planlamasında canlı ve cansız objeler bir arada kullanılacağından bunların ayrı ayrı fonksiyonları düşünülmelidir.

İnşai tesisler ve mimari yapı elemanları cansız objelerin tamamını kapsar. Bu objelerin her birinin bir amacı, işlevi vardır. Örneğin, ev bir ailenin rahatça yaşamasına yarayan bir mekan olmalıdır. Kapı her şeyden önce bir koruma aracıdır. Pencere ışık alma fonksiyonunu yerine getirir. Bir sınır çiti, geçiş ve görüşü engelleyecek ölçüde ve formda olmalıdır. Bir bahçe yolu, insanların rahatça yürümesine olanak verecek genişlikte ve sağlamlıkta olmalıdır. Bahçe, oturması tasarlanan insan sayısını barındırabilecek ölçülerde ve formda tesis edilmelidir. Cansız yapı elemanlarının fonksiyonel olabilmesi için bazı teknik ilkelere, ölçülere ve formlara göre tesis edilmesi gerekir.

Fonksiyonel olarak tesis edilen cansız yapı elemanlarındaki monotonluğu gidermek, estetik bir değer katmak amacıyla değişik materyaller kullanılmaktadır. Örneğin, pergola kolonları ve kirişlerinde keskin hatlardan ileri gelen monotonluğu giderici süslü profiller, geniş kaplama alanlarının kuruluğunu gideren farklı renk ve dokudaki yapılar, sinir çiti, kapı ve duvarların monotonluğunu gideren hareket veren çeşitli profiller, eserin ana çizgilerine uyumlu olan, konstrüksiyonun bir parçası duygusunu uyandıran yapı elemanlarıdır.

Peyzaj planlamasında bitki materyalinin de fonksiyonları vardır. Düzenlemede fonksiyonu olmayan bitki materyaline yer verilmez. Bilinçli bir düzenleme de iğne yapraklı, geniş yapraklı ağaç ve çalılar ile yer örtücülerin her birinin ayrı ayrı fonksiyonları vardır.

Açık ve yeşil alanlarının fonksiyonları şu şekildedir;

 Açık ve yeşil alanlar yerleşim alanları için fiziksel bir denge sağlarlar. Açık alanlara yer verilmediğinde, farklı özellikler taşıyan alanlar bir birinden ayrılmaz. Açık- yeşil alanlar bu farklı dokuları birbirinden ayırır.

 Açık ve yeşil alanların ışık, hava, gürültü ve yaya güvencesi konularında olumlu sonuçlar yaratan işlevleri vardır. Kent dokusu içinde belirli hacimde boşluk gerekir. Bunu da açık ve yeşil alanlar sağlar.

 Açık-yeşil alanlar gürültüyü emerek, yürüyen insanlara elverişli bir ortam sağlarlar.

 Açık-yeşil alanlar kentlere mikroklimatik özellikler kazandırır. Büyük şehirlerde yapay bir iklim vardır. Beton, taş binalar doğada yapay bir iklim yaratır. Bu nedenle şehirlerdeki sıcaklık ortamları yazın normalden daha fazla, kışın normalden düşüktür Böyle bir ortamda açık yeşil alanlar mikroklimatik ortam yaratan alanlardır.

 Açık-yeşil alanlar şehirlere her zaman temiz ve serin hava akımı sağlar. Olgun bir yaştaki kayın ağacının 10 kişinin yıllık oksijen ihtiyacını karşılayabildiği saptanmıştır.

 Açık- yeşil alanlar dinlenme, eğlenme için uygun ortamlardır.

 Açık- yeşil alanlar kentlerde organik düzen yaratır. Kentlerde mimari yapıların keskin ve sert çizgileri, insanlar üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Yeşil alanlar binaların sert çizgilerinin yumuşamasına neden olur.

 Açık- yeşil alanlar mimari elemanlar içerisinde uygun bir yerleşim sağlarlar. Bir yapının açık ve yeşil içindeki görüntüsü çok etkilidir. Örneğin, Kız Kulesi denizin ortasında olmasıyla dikkat çekmektedir.

 Açık — yeşil alanlar insan ölçüsüne göre denge kurarlar. İnsan kendi yaptığı binaların baskısı altında kalarak kendi ölçüsünü kaybeder. Psikolojik yönden baskı altındaki insanların kendilerine uygun bir ölçü bulmasını açık-yeşil alanlar sağlar.

 Açık yeşil alanlar estetik değer yaratırlar. Gözümüzde olumlu bir sonuç yaratmaları da fonksiyoneldir.

 Açık yeşil alanlar toprağın üst kısmını örtmek suretiyle toprak ve suyu korur, toprak verimliliğini artırır.

 Açık yeşil alanlar ekonomik yarar sağlar. Peyzaj amaçlı bitkisel üretim ve pazarlama ile ilgili sektörlerin gelişmesine katkıda bulunur.